Odrodzenie chorału gregoriańskiego.

[Krzysiek]

W związku z intensywnym rozwojem wielogłosowej muzyki wokalnej, a także muzyki instrumentalnej chorał gregoriański tracił coraz bardziej nadrzędną rolę w praktyce liturgicznej Kościoła. Ożywienie praktyki chorałowej nastąpiło dopiero w XIX w., a to dzięki ruchowi liturgicznemu (P. Gueranger), a przede wszystkim na skutek działalności pionierów monachijskiego ruchu odnowy muzyki kościelnej (K. Ett) oraz ratyzbońskiego ruchu cecyliańskiego (ks. F. Haberl, ks. F. Witt).

Odrodzenie chorału gregoriańskiego postępowało dwiema drogami: w oparciu o medycejskie wydanie chorału oraz na bazie najstarszych rękopiśmiennych przekazów tradycyjnego chorału. Propagatorem medycejskiej wersji chorału stał się ratyzboński ruch cecyliański z R Haberlem 33 na czele, który powołując się na autorytet Palestriny, podkreślał wielkie walory estetyczne tego wydania.

Przeciwko chorałowi w wersji medycejskiej wystąpili muzykolodzy, którzy opowiedzieli się za autentycznym chorałem opartym na najstarszych źródłach. Aby ten chorał reaktywować, wszczęto prace badawcze obejmujące najstarsze rękopiśmienne przekazy chorałowe. Prace te prowadzono głównie we Francji (J. L. F. Danjou, T. Nisard, L. Lambilotte P. Jausions, J. Pothier), w Niemczech (R. Schlecht 34, A. Schubiger) i w Szwajcarii (I. von Arx, P Wagner 35). Impulsem do prac badawczych stały się odkrycia rękopisów zawierających śpiewy tradycyjnego chorału. W 1847 r. J. L. F. Danjou odkrył w księgozbiorze fakultetu medycznego w Montpellier pochodzący z XI w. rękopiśmienny antyfonarz (Cod. H 159 - zobacz), zawierający śpiewy mszalne zapisane w podwójnej notacji muzycznej: cheironomicznej oraz umieszczonej pod nią notacji alfabetycznej (a-p = A-a1). Na podstawie antyfonarza z Montpellier dokonano pierwszej próby wydania tradycyjnego chorału w 1851 r., które jednak zawierało szereg błędów melodycznych i rytmicznych (wartości menzuralne). Wielkie znaczenie dla prac badawczych i wydawniczych tradycyjnego chorału miało też odkrycie w Sankt Gallen pochodzącego z IX w. rękopiśmiennego Cantatorium (Cod. 359). Dokonał go bibliotekarz klasztoru Sankt Gallen I. von Arx. W 1851 r. L. Lambilotte wydal faksymile tego rękopisu. On też w oparciu o to kantatorium wydał w 1856 r. Vesperale i Graduale, w których jednak dokonał szeregu skrótów wybujałych jubilacji, które uważał za późniejsze dodatki.

Na podstawie starych trewirskich rękopisów chorałowych doszło do kolejnego wydania tradycyjnego chorału. Zrealizował je M. Hermesdorff, wydając w Trewirze w 1863 r. graduał, a w 1864 r. antyfonarz.

Obok muzykologów francuskich i niemieckich, którzy we własnym zakresie prowadzili prace badawcze nad tradycyjnym chorałem, największą rolę w dziele restauracji autentycznych śpiewów chorałowych w oparciu o najstarsze źródła odegrali benedyktyni z klasztoru w Solesmes. Inicjatorem prowadzonych tu prac nad reaktywowaniem autentycznego chorału był opat tego klasztoru P. Gueranger, inspirator ruchu liturgicznego. Uważał on, że odnowa liturgii musi iść w parze z odnową chorału, który powinien być nie tylko poprawny melodycznie i rytmicznie, ale winien być także poprawnie wykonany. W myśl zasady: "res, non verba" rozpoczęto od badawczych prac nad najstarszymi przekazami chorałowymi. Prace te powierzył Gueranger w 1843 r. P. Jausions'owi, z którym od 1860 r. współpracował J. Pothier (+ 1923), a później także A. Mocquereau (+ 1930) i inni benedyktyni z Solesmes. Przedmiotem badań stały się najstarsze rękopiśmienne przekazy chorałowe z różnych europejskich ośrodków notacyjnych: Italii (202 rękopisy), Francji (238), Niemiec (287), Anglii (67), Hiszpanii (13) i in. Przebadano pod względem paleograficznym i melodycznym 837 rękopisów, a w tym 550 kompletnych.

W badaniach rękopisów ustalano wpierw cechy paleograficzne i melodyczne, proweniencję i kopistów. Następnie dokonywano segregacji notacji oraz klasyfikacji melodycznej według grup formuł melodycznych wyłonionych na podstawie tablic porównawczych. Dopiero potem dla właściwej interpretacji rękopisów korzystano z informacji z pism teoretyków chorału, liturgistów i filologów. W oparciu o studium rękopisów wszczęto w Solesmes pod koniec XIX w. działalność wydawniczą. Ukazało się szereg publikacji z dziedziny chorału. W 1880 r. J. Pothier wydał historyczno-teoretyczną rozprawę: Les melodies gregoriennes. Potem ukazały się krytyczne wydania śpiewów chorałowych dla klasztornej praktyki liturgicznej, a mianowicie: w 1883 r. (drugie wydanie w 1895 r.) J. Pothier wydał Liber gradualis, a w 1891 r. P. Jausions Liber antiphonarius. W 1895 r. ukazał się Liber responsorialis. W 1889 r. A. Mocquereau zainicjował monumentalną edycję Paleographie musicale, w której publikowano faksymilia najstarszych źródeł chorału z różnych ośrodków europejskich, głównie z IX-XII w.

Jakkolwiek śpiewy chorałowe w wersji medycejskiej stanowiły repertuar oficjalny w kościelnej praktyce liturgicznej, to jednak wyniki paleograficznych i melodycznych badań najstarszych źródeł chorału osiągnięte zwłaszcza przez solesmenczyków utorowały drogę do ostatecznego zwycięstwa tradycyjnego chorału.

Wielkim krokiem naprzód na drodze reaktywowania autentycznego chorału w zakresie ogólnokościelnym był Kongres śpiewu liturgicznego, który odbył się w 1882 r. w Arezzo. Uczestniczyli w nim zarówno zwolennicy medycejskiego, jak i tradycyjnego chorału. Brał w nim udział także G. Sarto, późniejszy papież Pius X, zwolennik reformy i odnowy muzyki kościelnej, a chorału w szczególności. Na kongresie przeważała tendencja zmierzająca do reaktywowania tradycyjnego chorału. Postulowano przygotowanie i opublikowanie nowego, jak najbardziej zgodnego z tradycją wydania chorału, które zyskałoby aprobatę papieską i zostało wprowadzone do praktyki liturgicznej całego Kościoła. Wysunięto także postulat, aby udzielono poparcia dla badań zmierzających do odrodzenia autentycznego chorału. Postulat ten doczekał się realizacji dopiero na początku XX w. Kiedy w maju 1901 r. upłynął termin uzvskanego przez Pusteta 30-letniego przywileju wyłącznego prawa wydawania ksiąg chorałowych, papież Leon XIII oficjalnie zaakceptował chorałowe prace badawcze solesmenczyków, zachęcając takie innych muzykologów do pójścia w ich ślady.

Także papież Pius X jako jeden z głównych inspiratorów reformy i odnowy muzyki kościelnej udzielił pełnego poparcia dla prac nad reaktywowaniem tradycyjnego chorału. Już w pierwszym r. swego pontyfikatu, a mianowicie 22 listopada 1903 r., wydal słynne Motu Proprio (Inter sollicitudines pastoralis officii) stanowiące niejako kodeks muzyki sakralnej, w którym ustalił, że śpiewem liturgicznym Kościoła ma być tradycyjny, autentyczny chorał gregoriański. Aby umożliwić realizację postulatów odnowy muzyki sakralnej w praktyce liturgicznej, Pius X zalecił naukę śpiewu sakralnego w kościelnych szkołach i zakładach naukowych, a także organizowanie szkół i zespołów śpiewaczych ("schola cantorum"). Celem przygotowania edycji nowych ksiąg chorałowych dla liturgii całego Kościoła, papież Pius X powołał specjalną komisję, na czele której stanął J. Pothier. W skład tej komisji weszli także tacy znawcy chorału gregoriańskiego jak: A. Mocquereau, P. Wagner i R. F. Molitor (opat benedyktyński działający m.in. w opactwie Beuron, które było głównym ośrodkiem chorału gregoriańskiego w Niemczech). W toku prac komisji nad nowym wydaniem chorału wyodrębniły się dwie różne opinie. Według jednej (którą reprezentował głównie A. Mocquereau) jedyną podstawą redakcji nowego wydania melodii gregoriańskich powinno być studium najstarszych rękopiśmiennych przekazów chorałowych, z których oprócz melodii można na podstawie tablic porównawczych odczytać także rytmikę chorałową i wskazania interpretacyjne. Drugą, kompromisową opinię reprezentował J. Pothier, który jakkolwiek uważał także najstarsze przekazy chorałowe za podstawę nowej edycji chorału, to jednak domagał się uwzględnienia także późniejszych źródeł z XII i XIII w., które jego zdaniem reprezentowały tzw. "żywą tradycję" praktyki chorałowej.

W dyskusjach komisji zajmowano się przede wszystkim melodyką chorałową. Nie sprecyzowano w toku prac komisji rytmiki śpiewów gregoriańskich i jej oznaczenia w nowej edycji chorału. Odnośnie do rytmiki bowiem istniały różne opinie, które reprezentowali: P. Wagner (menzuralizm) i A. Mocquereau (ekwalizm).


Wobec kontrowersji wśród członków komisji papież Pius X powierzył sprawę wydania chorału samemu Pothier'owi i polecił je zrealizować w drukarni watykańskiej. Pothier przygotował nową edycję chorału zgodnie ze swymi założeniami na podstawie najstarszych przekazów chorałowych, a także w oparciu o melodie przekazane przez wiarygodną "żywą tradycję". Podstawą nowego wydania stał się wydany przez niego w 1895 r. Liber gradualis.


W 1905 r. wydano w drukami watykańskiej pierwszą księgę chorałową: Kyriale (Ordinarium Missae) które zapoczątkowało nową edycję chorału zwaną watykańską ("Editio Vaticana"). Jej wersja melodyczna stała się podstawa oficjalnego repertuaru chorałowego w liturgii całego Kościoła.


W latach następnych ukazały się kolejne księgi chorałowe, a mianowicie: w 1907 r. Toni communes Missae, w 1908 r. Graduale (Ordinarium i Proprium Missae) w 1909 r. Officium defunctorum, w 1912 r. Antiphonale (Ordinarium i Proprium dla Laudes, Horae minores, Vesperae i Completorium), a w 1923 r. Officium Hebdomadae Sanctae.


Jakkolwiek chorał w wydaniu watykańskim posiada pewne braki i nie nawiązuje w pełni do najstarszych źródeł, to ednak zawiera on prawdziwy tradycyjny śpiew liturgiczny Kościoła, który może z powodzeniem służyć praktyce chorałowej, a właśnie przede wszystkim dla celów praktycznych wydanie to zostało zrealizowane. Chorał gregoriański w wesji watykańskiej w niedługim czasie stał się podstawowym repertuarem oficjalnego śpiewu liturgicznego w Kościele. W wielkim stopniu przyczynił się do tego papież Pius X i jego następcy. W 1928 r. (25 lat po Motu Proprio Piusa X) ukazała się Konstytucja Apostolska (Divini Cultus Sanctitatem) Piusa XI, która propagowała chorał gregoriański w wersji watykańskiej jako obowiązujący w Kościele rzymskokatolickim. Za pontyfikatu Piusa XII ukazało się szereg oficjalnych enuncjacji podkreślających nadrzędną rolę chorału gregoriańskiego w śpiewach liturgicznych, a mianowicie: papieskie encykliki Mediator Dei (1947) i Musicae Sacrae Disciplina (1955), Odezwa do biskupów zalecająca kształcenie teologów w śpiewie gregoriańskim oraz "Instrukcja Kongregacji Obrzędów o muzyce sakralnej i liturgii" (1958) określająca przepisy dotyczące prawidłowego wykonywania chorału gregoriańskiego przez duchowieństwo i wiernych.


Sobór Watykański II (1962-1965) w Konstytucji o św. Liturgii z 4 XI 1963 r. podkreślił wielkie znaczenie chorału gregoriańskiego w śpiewie sakralnym, zalecając jego pielęgnowanie jako "własnego śpiewu liturgii rzymskiej". O pielęgnowaniu chorału i zasadach praktyki chorałowej traktują także posoborowe dokumenty Stolicy Apostolskiej, a mianowicie instrukcje: Musicam Sacram (1967) oraz Wprowadzenie ogólne do Mszału Rzymskiego (1975). Zgodnie z zaleceniem Soboru opracowano prostsze śpiewy gregoriańskie dla mniejszych kościołów i wydano w 1964 r. Kyriale simplex, a w 1967 r. Graduale simplex. W 1965 r. wydano Cantus, qui in missali romano desiderantur, w 1969 r. Ordo Missae, w 1970 r. Missale Romanum, a w 1972 r. Ordo cantus Missae. Ponadto z okazji R. Świętego 1975 wydano w 1974 r. zbiór łatwiejszych śpiewów chorałowych dla użytku wiernych pt.: Iubilate Deo.