Chorał Gregoriański w Polsce

[Vesper]

Witam, przeglądam sobie forum i niestety nie spotkałem się z takim tematem. Bardzo proszę o pomoc, mianowicie bardzo mnie ciekawi problematyka chorału gregoriańskiego w Polsce. Chciałbym się dowiedzieć jak się on rozwijał przez ten czas jak dotarł na nasze ziemie, czy był w jakiś sposób zmieniany czy nie. Prosiłbym o jakieś linki do tego tematu ponieważ nic nie mogę konkretnego znaleźć (tylko i wyłącznie opisy na kilka zdań) oraz linki do książek na ten temat. Bardzo byłbym wdzięczny za wszelaką pomoc. Z góry dziękuje :)

[Bartek]

Z zagadnień ogólnych polecam:

1) Ks. Zbigniew Wit: Śpiew w liturgii na ziemiach polskich w XIX wieku [w: Studia z dziejów liturgii w Polsce t. III, TN KUL, Lublin 1973]
2) Abp A. J. Nowowiejski: Wykład Liturgji t. III http://spiewnik.katolicy.net/index.php/topic,2071.msg4758.html#msg4758
3) Bartosz Izbicki: Trzy bitwy o chorał gregoriański [w: Christianitas 43/2009]
4) Bartosz Izbicki: Przejawy dekadencji, curiosa, czy świadectwa zapomnianej praktyki wykonawczej? O niezwyczajnych polskich źródłach chorałowych z pierwszej połowy XIX wieku [w: Additamenta Musicologica Lublinensia 2010]

A ze szczegółowych - przeguglać internet pod kątem prac mających w tytule "graduał piotrkowski" lub "chorał piotrkowski". Zresztą wspomniane wyżej prace również zaprowadzą Kolegę do licznych interesujących źródeł.

Pozdrawiam

[Kefasz]

GRADUAŁY POLSKIE

Autor /Pafnucy Dodano /09.10.2012

Rękopiśmienne i drukowane —>
graduały z XIII-XVIII w., używane w Polsce w kościołach
diec. i klasztornych, często iluminowane, zawierające śpiewy
części zmiennych i stałych mszy oraz dodatki, zwł. —> sekwencje;
nie znana jest liczba g. polskich; J. Pikulik podaje liczbę
90, ale z pewnością jest ich więcej, gdyż stanowiły konieczne
wyposażenie kościołów i kaplic (g. = gradual).

1. G. polskie dzieli się najczęściej na diec. i zak.; pierwsze,
pochodzące z diec. skryptoriów, wśród których największe
znaczenie odgrywało krak. (katedry na Wawelu) i śląskie,
przyjmowały na ogół niem. wersję —> chorału gregoriańskiego
z notacją got. (rombową) na 5-linii i got. pismem minuskulnym
(testura i fraktura); g. zakonne przyjmowały rzym. wersję
chorału z notacją rom. (nota quadrata) na 4-linii.
Za najważniejsze g. diecezjalne uważa się - G. wiślicki
(BSemKi RL 1) z XIII w., pochodzący ze skryptorium wawelskiego
z notacją got. na 3- i 4-linii, najstarszy w diec. krakowskiej,
używany pierwotnie w katedrze na Wawelu, nast. przekazany
kolegiacie w Wiślicy, zawierający 34 sekwencje (w tym
I pol.); G. Bolesława II Mazowieckiego z XIII w. z katedry w
Płocku (MNKrCzart 3606), z zastosowaną wyjątkowo nota
quadrata; G. z Chełmna z 2. poł. XIII w. (BSemPl L 35), napisany
neumami będącymi połączeniem got. z metzeńskimi,
zawierający 35 sekwencji; G. płocki z 1365, zaginiony podczas
II wojny świat., przepisany przez Stanisława z Wilkowa, zawierający
zapis pol. pieśni wielkanocnej Chrystus zmartwychwstał
jest; G. z 1495 (BUWr R 504) powstały prawdopodobnie
dla katedry wrocł., ważny z racji wymienienia świętych
proweniencji pol. i śląskiej.

Znacznym zasobem sekwencji
(62 i 67) wyróżniają się G. krakowski z XIV-XV w.
(BKapKr 45), napisany nietypowo na 3- i 4-linii, i G. z Biblioteki
Jagiellońskiej z poł. XV w. (BJ 1267), oba znacznie zniszczone.
3-tomowy G. Jana Olbrachta z 1505 (BKapKr 42, 43,
44), należący do najwybitniejszych zabytków w skali eur., został
ufundowany przez króla Jana Olbrachta, a sfinansowany
przez administratora żup solnych w Wieliczce Jana Jordána,
którego imię i herb znajdują się na pierwszej karcie t. III; napisany
minuskułą kaligraficzną i notacją got. na 5-linii jest
dziełem skryptorów Stanisława z Buku (z Wieliczki) i Tomasza
(Tomka) oraz iluminatora Macieja z Drohiczyna; zawiera
łącznie 104 sekwencje (w tym 19 pol.).

Dziełem skryptorium
wawelskiego jest także G. rorantystów z 1540-43 (BKapKr
46), zredagowany przy udziale pierwszego prepozyta kolegium
rorantystów Mikołaja z Poznania, a napisany przez jednego
z pierwszych rorantystów Walentego Jastrzębskiego
(zm. 1547), przeznaczony przez fundatorów (króla Zygmunta
I Starego i abpa P. Gamrata) dla kaplicy Zygmuntowskiej, w
której odprawiano przez cały rok codziennie wotywę o NMP
(roraty) oraz raz w miesiącu oficjum za zmarłych z rodziny
król.; zawiera formularz mszy roratniej i oficjum za zmarłych
oraz 12 sekwencji (w tym 6 pol.).

Dwa cenne zabytki pochodzą z fundacji abpa Macieja Drzewieckiego:
G. z 1531 dla katedry włocł. (BSemWł 1 i 2), napisany
przez Mikołaja z Tuliszek (KZSP XI z. 18, 72; wg J. Byczek-
Byczkowskiej przez nieznanego wikariusza pod kierunkiem
Floriana z Gniewkowa), zawierający 54 sekwencje (w
tym 5 pol.) oraz G. gnieźnieński z 1536 (BKapGn 195 i 196),
używany do XVIII w., a sporadycznie jeszcze w XX w., przeznaczony
dla psalterzystów gnieźn., napisany przez Floriana z
Gniewkowa, zawierający w 196 rękopisie 49 sekwencji (w tym
3 pol.).

Wyjątkowym dziełem jest 4-tomowy G. tarnowski sprzed
1526 (w MDTw I - 2015; II i III bs; IV - DDI 28, własność
Muzeum Śląskiego w Cieszynie, aktualnie w Bibliotece Śląskiej
w Katowicach), zw. też G. tynieckim; wg Pikulika g. ten
powstał jako summariusz (dokument liturg.) w kręgu UJ i kościoła
św. Floriana w Krakowie (g. nazywa Floriana patronem);
o pochodzeniu diec. świadczy też brak modlitwy i sekwencji
ku czci św. Benedykta z Nursji, niepraktyczny dla celów
liturg. układ śpiewów (umieszczenie sekwencji w osobnym II tomie), notacja got. i niem. wersja melodii zapisanej
na 5-linii; oprócz stałego repertuaru śpiewów mszalnych zawiera
on wielogłosowe ordinarium missae, 2 odmienne formularze
na uroczystość Bożego Ciała, łac. tłumaczenie pieśni —>
Bogurodzica, a zwł. wiele unikatowych zapisów śpiewów gradualnych,
allelujatycznych i sekwencji; ich zestaw w liczbie
311 (w tym 62 pol.), z których 98 (34) jest jedynym zapisem w
zbiorach pol., należy do najważniejszych w Europie.

W grupie g. polskich zak. wyróżniają się liczbą i znaczeniem
franciszkańskie, które zgodnie z zaleceniami kapituły zakonu
(1242) i Hajmona z Faversham zawierały rzym. tradycję liturg.
(kaplicy pap. na Lateranie). Rubryki dotyczące tej tradycji
i zobowiązujące zak. franciszkańskie do przestrzegania
ich oraz przepisy dotyczące wykonywania chorału i przepisywania
go znajdują się w najstarszym zabytku g. rzymskiego w
Polsce G. klarysek krakowskich z ok. 1250 (BKlar 205), uzupełnionym
i oprawionym 1340, zawierającym oprócz schematu
śpiewów jeden z najstarszych pol. zabytków muzyki wielogłosowej
Surrexit Christus Hodie; g. ten stanowił wzorzec dla
g. franciszkańskich, np. G. franciszkańskiego z Płocka z ok.
1280 (BSemPł VI 3.5 B), zawierającego już formularz uroczystości
Trójcy Świętej, 3 G. klarysek ze Starego Sącza z XIII i
XIV w. (Biblioteka SS. Klarysek w Starym Sączu, Muz. 1,
Muz. 2, Muz. 3; Muz. 2 zawiera także zabytki polifoniczne),
G. klarysek gnieźnieńskich z 1418 (ArGn 170), bogato iluminowanego,
fundacji opatki Katarzyny z Zagajewa i prob. Mikołaja
Goszczyńskiego ze Strzeszewa, przepisanego przez Stanisława
ze Strzeszewa i zawierającego 52 sekwencje (w tym 3
pol.) i ceremonię —» mandátům.

Inny zespól g. polskich zak. stanowią g. cysterskie przechowywane
w BUWr, zwt. pochodzące z XIII- i XIV-wiecznych
skryptoriów śląskich w Lubiążu (z ok. 1250, IF 414; z 1320-30,
IF 413; z 1250, IF 415), Kamieńcu Ząbkowickim (z ok. 1260,
IF 411 i z 1290-1300 IF 412) i Henrykowie (z pocz. XIV w., IF
417 i z 1381-87, IF 416), wielkopol. w Paradyżu (z ok. 1279,
ArPz 68 i 69) oraz pom. w Pelplinie (z 1260, BSemPl 119),
pozbawione na skutek reformy zak. dodatków (m.in. sekwencji),
z wyjątkiem nietypowego G. z Henrykowa (BUWr IF
417), pisanego neumami metzeńskimi na 4-linii i zawierającego
45 sekwencji (w tym 2 pol.).

Do zabytków tej grupy należą też 2 G. benedyktyńskie z
Tyńca (oba BN przed 1410 i z 1460-75, młodszy zawiera tradycję
chorału diec), G. kanoników regularnych z Czerwińska z
poł. XV w. (Biblioteka Księży Salezjanów w Czerwińsku) z
wersją diec. chorału, G. augustianów z Krakowa z 1528 (BN
3036), zawierający 34 sekwencje (w tym 4 pol.), G. dominikanów
z Jarosławia z XIII w. (BDomKr) i z Krakowa z 1556
(BDomKr 3263), przekazujący wersję chorału rom., zawierający
34 sekwencje (w tym 5 pol.), oraz g. norbertańskie: G. z
Wrocławia z 1319 (BUWr IF 385) i 3 G. brata Wiktoryna - z
1527 (Biblioteka Klasztoru SS. Norbertanek w Krakowie,
508), napisany wbrew zak. tradycji neumami got. na 5-linii z
zastosowaniem diec. schematu śpiewów, zapewne pod wpływem
liturgii na Wawelu lub XII-wiecznego G. z Trewiru, zawierający
80 sekwencji (6 pol.), i 2 z 1536 (BDomKr 6 i 1).

Na uwagę zasługują g. drukowane w krak. oficynie A. —»
Piotrkowczyka St., zw. G. piotrkowskimi: z 1600 (np.
BSemTw 6444), z 1614 (np. BBerKr XVII-P 442), z 1629 (np.
BJ 311397 IV St.Dr.), z 1651 (np. BKUL XVII 1400), oraz w
drukarni UJ - z 1740, które przejęły chorał gregoriański z G.
Jana Olbrachta, G. z BKapKr 46 i G. z BJ 1267, odrzucając
dzięki temu postać chorału zdeformowaną przez Editio Medicaea
z 1614-15, i przyczyniając się do zachowania w Polsce autentycznego
śpiewu gregoriańskiego i sekwencji (usuniętych
przez reformę Soboru Tryd.); g. te używane byly do czasu reformy
liturgii i śpiewu Piusa X (1907).

G. polskie stanowią źródło do badań nad rozwojem chorału
gregoriańskiego i religijnej kultury muz. w Polsce, początkami
liturgii, kształtowaniem się kalendarza liturg. i układu
roku liturg., a także rozprzestrzenianiem się kultu świętych, zwyczajów liturg. w Polsce, jak również rozwojem malarstwa
miniatorskiego i sztuki zdobniczej w Polsce.



I. Polkowski, Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej, Kr 1884, I 44-47; M. Liebeskind, Sekwencjarz tarnowski (XVI wiek), Muzyka 7(1930) 354-359; Z. Jachimecki, Muzyka polska w rozwoju historycznym od czasów najdawniejszych do doby obecnej, Kr 1948, 1 34; W. Semkowicz, Paleografia polska, Kr 1951 (passim); H. Cempura, Trzynastowieczne liturgiczne rękopisy franciszkańskie w Polsce w świetle wyników badań Van Dijka i Wialkera, ABMK 12(1966) 75-82; I. Pawlak, Gradual klarysek gnieźnieńskich z 1418 roku jako dokument kultury muzycznej Gniezna, NP 24(1966) 135-141 ; B. Bartkowski, Gradual Kanoników Regularnych z Czerwińska, MMAe 3(1969) 130-151; F. Bąk, Średniowieczne graduały franciszkańskie, tamże 91-112; EWK (passim); J. Gotos, Elementy menzuralne i wielogłosowe w graduale tynieckim. Muz 16(1971) z. 1, 86-92; J. Pikulik, Franciszkańskie ,,Ordinarium missae" w średniowiecznej Polsce, STV 9(1971) z. 2. 111-130; tenże, Sekwencje polskie, MMAe 4(1973) 11-44; T. Maciejewski, Gradual z Chełmna, tamże 164-245; Pikulik 185-194; A. Jończyk, Analiza źródloznawcza rękopisu muzycznego Ms. 45 z Biblioteki Kapitulnej na Wawelu, Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia I z. 1, Wwa 1975, 195-323; Gradual karmeiitański z 1644 roku Stanisława ze Stolca, Wwa 1976; J. Pikulik, Analiza źródloznawcza Ms. 46 z Biblioteki Kapitulnej na Wawelu. Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia I z. 2. Wwa 1976, 9-47; T. Maciejewski, Gradual Bolesława II Mazowieckiego, MMAe 6(1977) 7-36; I. Pawlak, Graduât Macieja Drzewickiego z 1536 roku (Dzieje i zawartość), SG 3(1977) 229-252; J. Pikulik, Indeks śpiewów ,,Ordinarium missae" w graduałach polskich do 1600, Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia II, Wwa 1978, 139-271; H. Smoczyński, Gradual cysterski Ms. IF 417 Z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Analiza tamże III, Wwa 1979, 65-155; J. Byczak-Byczkowska, Analiza źródloznawcza rękopisu muzycznego Ms. 1 z Biblioteki Seminarium Duchownego we Włocławku, tamże IV, Wwa 1980, 177-233; T. Miazga, Gradual Jana Olbrachta, Graz 1980; Z. Szygenda, Analiza źródloznawcza rękopisu muzycznego Ms. 2 z Biblioteki Seminarium Duchownego we Włocławku, Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia IV, Wwa 1980, 235-279; J. Byczkowska-Sztaba, Związki genetyczne gradualu norbertanek krakowskich Ms. 508 z 1527 roku. Musica antiqua 6(1982) 329-354; T. Miazga, Skryptorzy ksiąg chóralnych w Polsce, Studia Sandomierskie 3(1982) 305-342; Z. Nadrowski, Analiza źródloznawcza rękopisu muzycznego Ms. 3036 z Biblioteki Narodowej w Warszawie. Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia V, Wwa 1983, 111-158; J. Pikulik. Śpiewy Alleluja o Najświętszej Maryi Pannie w polskich graduałach przedtrydenckich. tamże VI, Wwa 1984 (passim); E. Lenart, Bernardyńskie rękopisy liturgiczne w Polsce od drugiej potowy XV do końca XVIII wieku I-II, Lb 1985 (mpsBKUL) ; T. Maciejewski, Katedra wawelska ośrodkiem twórczości Hturgiczno-muzycznej w średniowieczu, w: Tradycje muzyczne katedry wawelskiej, Kr 1985, 10-19; J. Pikulik, Rorantyści wawelscy i ich gradual, tamże, 20-26; H.E. Sowulewska, Polskie graduały norbertańskie, Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia VIII. Wwa 1985 (passim); A. Jończyk, Ordinarium missae najstarszych diecezjalnych graduałów krakowskich i jego znaczenie dla kultury muzycznej w Polsce, Lb 1986 (mpsBKUL); H.E. Sowulewska, Liturgiczno-muzyczna tradycja Tyńca. Na podstawie porównania wariantów melodycznych. STV 25(1987) z. 1, 15-40; J. Nowak, Analiza źródloznawcza rękopisu muzycznego Ms. 3 z Biblioteki Seminarium Duchownego we Włocławku. Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia IX, Wwa 1988, 243-322; I. Pardon, Analiza muzykologiczna gradualu cysterskiego z XIV wieku, pochodzącego z klasztoru w Paradyżu przechowywanego w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu (sygn. ms 69), Lb 1988 (mpsBKUL); I. Pawlak, Graduały piotrkowskie jako przekaz chorału gregoriańskiego w Polsce po Soborze Trydenckim, Lb 1988; J. Pikulik, Analiza źródloznawcza Gradualu Tynieckiego Ms. b.s. z Biblioteki Narodowej w Warszawie, Muzyka religijna w Polsce. Materiały i studia IX, Wwa 1988, 139-242; KZSP IV z. 1, 134-135, z. 2, 73, z. 4, 35-40, V z. 3,51, XI z. 18,72-74. VII (seria nowa) z. 1,96-98.



2. Najstarsze g. polskie i l u m i n o w a n e należą do grupy
cysterskich i datowane są na poł. XIII w.; stylistycznie nawiązują
do sasko-turyńskiej szkoły miniatorskiej, co uwidacznia
się w zoomorficznej plecionce taśmowej (w dekoracji inicjalnej)
oraz w bizantynizujących typach postaci i szatach o zygzakowatych,
nieco uproszczonych liniach (w kompozycjach figuralnych);
najbardziej typowe cechy tej szkoły wykazuje G. z
Lubiąża (BUWr IF 414) i G. z Kamieńca Ząbkowickiego
(BUWr IF 412), łączący w sobie cechy malarstwa sasko-turyńskiego
z wczesnogot. (na co wskazują inicjały kaligraficzne z
filigranowym ornamentem franc, proweniencji).

W in. późnoromańskich g. z Mazowsza i Małopolski, powstałych
między poł. XIII a pocz. XIV w., np. G. Bolesława
II Mazowieckiego i 3 G. klarysek ze Starego Sącza, zarówno w
dekoracji zoomorficznej jak i w przedstawieniach figuralnych
mieszają się elementy rom. z gotyckimi.

Iluminacje g. powstających od czasów istnienia sztuki got.
podlegały tym samym wpływom i zmianom co malarstwo, zarówno
ścienne, jak i tablicowe. W XIV w. w skryptoriach cysterskich
wystąpiła tendencja do powiększania w inicjałach
ornamentyki filigranowej, wzbogacanej o przedstawienia figuralne
dość dużych rozmiarów (np. G. pelpliński z 1360-70,
BSemPl L 13); tendencja ta utrzymywała się do końca średniowiecza.

Z XV w. do najwybitniejszych pod względem artyst.
zaliczał się G. łęczycki z 1467 (spalony w czasie II wojny świat.), dekorowany prawdopodobnie przez wikarego krak.
Mikołaja Seteszę; inicjały tego g. łączyły w sobie styl miękki
z łamanym. Styl późnogot. z 1470-95 prezentuje m.in. G. augustiański
z 1493, przeznaczony dla krak. konwentu (BN
3035).

Elementy późnego gotyku i flamandzkiego renesansu
zawiera G. Jana Olbrachta (—» graduały polskie 1); na jego
dekorację składa się kilkaset inicjałów ornamentalnych i kilkadziesiąt
z przedstawieniami narracyjnymi, w tym kilka całostronicowych.
Z XVI w. wymienić należy także G. brata Wiktoryna
1536 z licznymi scenami figuralnymi w inicjałach i roślinną
dekoracją marginalną ujętą w duchu renesansowym
(BDomKr 6).

W XVI w. w dekorację marginalną wkomponowywano
herby, np. w G. gnieźnieńskim. Do ciekawych, już o
dekoracji barokowej, należy G. z 1644 (BKarmKr), wyróżniający
się bordiurą, w której przeważają motywy roślinne; w
inicjałach mieszczą się sceny figuralne.

Integralną część g. stanowiła ich oprawa wykonywana zazwyczaj
z desek i obciągnięta skórą; oprawy późnorom. i wczesnogot.
posiadały najczęściej narożne okucia mosiężne lub
brązowe o motywach zoomorficznych i pośrodku ażurową rozetę
(podobną oprawę ma G. Jana Olbrachta); miejsce rozety
zajmowały niekiedy przedstawienia figuralne, np. MB z Dzieciątkiem
(G. Z 1644) lub świętych po stronie przeciwnej (np.
Eliasza i Abdiasza w G. z XVII w., BKarmKr).



M. Bersohn, O iluminowanych rękopisach polskich, Wwa 1900; F. Kopera. L. Lepszy. Iluminowane rękopisy księgozbiorów Ojców Dominikanów i Ojców Karmelitów w Krakowie. Kr 1926; W. Terlecki, Miniatury G. z fundacji króla Jana Olbrachta. Źródła artystyczne miniatur i stosunek do grafiki zachodniej. Koloryt i ikonografia. Lw 1939; KZSP V z. 3.51; B. Miodońska. Iluminacje krakowskich rękopisów z 1. potowy wieku XV w Archiwum Kapituly Metropolitalnej na Wawelu. Kr 1967; tenże. Iluminacje G. bernardyńskiego fundacji Odrowążów. RKr 39 (1968) 39-62; Z. Rozanow. Ikonografia rękopisów biblioteki cystersów w Pelplinie a ich gatunki literackie, w: Treści dzieła sztuki. Wwa 1969. 33-53; DSP I-II; H. Mędrek. Iluminacje G. L 13 w Bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie. SPelp 5 (1975) 296-313; A. Karlowska-Kamzowa. Gotyckie rękopisy iluminowane na Pomorzu Wschodnim. Problemy badawcze. ZN KUL 27 (1984) z. 2, 37-53.