O pieśniach wielkanocnych

[tomas_wawa]

Zenona Rondomańska, badaczka dziejów śpiewu kościelnego, w opracowaniu "Polska pieśń religijna na Warmii w latach 1795-1939" tak opisuje pieśni wielkanocne (znaczna część tych pieśni znajduje się na naszym forum :)):

"Zwyczajem polskim, wczesnym rankiem w Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego odbywa się procesja rezurekcyjna. Józef Klatt tak przedstawił jej przebieg: Na rezurekcję "Gloria tibi Trinitas". Rytuał warmiński lub kancyonał. Na procesję trzykrotnie "Cum Rex gloriae" i pieśń "Wesoły nam dzień dziś nastał". Po procesji bierze celebrant krzyż ozdobiony w stułę czerwoną i zaintonuje podług rytuału warmijskiego X. biskupa Szembeka "Christus surrexit" dwie zwrotki. Między nimi włącza się po niemiecku i po polsku "Chrystus zmartwychwstan jest". Na zakończenie "Regina coeli laetare", z wierszem i oracją.
Podczas procesji w kościele lub na dworzu na przystankach śpiewano także po łacinie "Salve festa dies". *)

Z wymienionych przez Klatta, najstarsza jest pieśń "Chrystus zmartwychwstan jest", która pochodzi z II połowy XIV w. W zbiorach warmińskich odnajdujemy ją zarówno w dawnej, pierwotnej postaci - "Chrystus z martwych wstał je", jak i w wersjach późniejszych: "Chrystus z martwych wstał jest, nam na przykład dan jest", "Chrystus zmartwychwstan jest, nam na przykład dan jest" lub "Chrystus zmartwych powstał, nam przykładem się stał."

Pieśń "Wesoły nam dzień nastał" pochodzi z XV w., natomiast pozornie do niej podobna "Wesoły nam dzień dziś nastał" - jest nieco późniejsza. **)

Dawniejsza msza wielkanocna Kyrie - "Przed ołtarzem Twoim skromni" ***) była rozbudowana, a przez to uroczysta i pełna radosnego śpiewu.  W czasie sumy, na pamiątkę otrzymanego sakramentu chrztu, pokrapiano wiernych święconą wodą. Franciszek Kręcki (1866) podał, że Od Niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego aż do Niedzieli Zesłania Ducha Świętego włącznie śpiewa się zamiast "Asperges" następujące responsorium "Vidi aquam". Po polsku - "Z kościoła prawego boku widziałem nadchodzącą wodę." Śpiewa się także na pokropienie  następującą pieśń: "Do świątyni wstępujemy. (...)

W XX w. dawna msza ustąpiła nowej - "Wśród radości i wesela". Pod względem muzycznym przedstawiała się znacznie skromniej. Melodia Introit służyła także częściom pozostałym, a teksty zostały zapożyczone z innych mszy. ****) (...)

Warmiacy zawsze śpiewali czternastowieczny trop Surrexit Christus hodie - "Wstał Pan Chrystus zmartwych ninie", sekwencję Victimae paschali laudes - "Ofiarujmy chwałę w wierze" oraz pieśń "Przez Twoje święte Zmartwychpowstanie". (...)

Szesnastowieczne pieśni "Chrystus Pan zmartwychwstał" i "Dnia tego świętego wielkanocnego" śpiewano początkowo na inne melodie, niż podane później przez Klonowskiego i Mazurowskiego. Z XVII w. pochodzą: "Dziś Chrystus Król wiecznej chwały" oraz tłumaczenie Collaudemus - "Wysławiajmy Chrysta Pana". Osiemnastowieczne, to: "Alleluja, chwalcie Pana", "Alleluja, Jezus żyje", "Chrystus zmartwychwstały", "Dni wesołe nam nastały", "Dziś nam nastał dzień ozdobny", "Jezus przeszedł smutne drogi", "Książę życia tryumfuje nad śmiercią", "Nie zna śmierci Pan żywota" oraz "Przy uczcie Baranka".


*) Polskie tłumaczenie: "Witaj dniu święty, żądany" chyba się nie przyjęło, ponieważ M. Kryna (1856) je wykreślił.
**) "Wesoły nam dzień nastał, gdy Pan Chrystus zwyciężył" oraz "Wesoły nam dzień dziś nastał, którego z nas każdy żądał" (melodia z XVI w., słowa z XVII w.)
***) Gloria - Bogu najwyższa chwała, Graduale - Najwyższego Majestatu Panie, Credo - Wszechmocny Ojcze nasz i Boże, Et incarnatus - Ten z Ducha Świętego poczęty, Offertorium - Przyjmij, Panie, te dary, Sanctus - Śpiewajmy Święty, Święty, Święty, Benedictus - Spójrz, Ojcze, na nasze ołtarze, Agnus Dei - Jezusa miłość zważmy, Komunia - Nie jestem godzien, Panie, Zakończenie - Ofiara zakończona. M. Grunberg podał, że melodie zostały przystosowane od niemieckiej "Hier liegt von deiner Majestät".
****) Gloria, Credo i Agnus Dei - ze mszy "Kyrie, Ojcze łaskawy", Sanctus i Benedictus ze mszy "W czasie smutnym adwentowym". Na Graduale śpiewano "Przez Twoje święte Zmartwychpowstanie", a na Offertorium "Chrystus Pan zmartwychwstał".

[tomas_wawa]

Ks. dr hab. Tadeusz Przybylski SDB, pisząc notę historyczną do wydanego w 2002 r. przedruku Śpiewnika kościelnego katolickiego Tomasza Flaszy z 1930 r. tak opisuje pieśni wielkanocne:

"W historii naszego zbawienia najważniejszym jest zmartwychwstanie Chrystusa Pana, zaś liturgiczna pamiątka tego faktu jest pierwszym i największym świętem całego chrześcijaństwa. Pieśni okresu wielkanocnego, paschalnego, wyrażają ogromną radość, że Chrystus powstał z martwych swą Boską mocą. Jednocześnie treść ich przypomina nam, iż mamy umrzeć dla grzechu, co jest nieodzownym warunkiem naszego zmartwychwstania do nowego życia i wejścia do grona dzieci Bożych.

Polskie pieśni wielkanocne pojawiły się w liturgii polskiego Kościoła już w pierwszej połowie XIV wieku. Śpiewane były przez lud pomiędzy zwrotkami łacińskich śpiewów podczas procesji rezurekcyjnej. Najstarszym źródłem informującym o wykonywaniu przez lud polskich pieśni wielkanocnych jest księga liturgiczna zwana pontyfikałem płockim (Ordinale), pochodząca z połowy XIV w. Znajdują się w niej trzy pieśni wielkanocne. Pierwszą z nich jest pieśń Wstał smartwich crol nas Synbozy. Została ona w XIV w. dołączona do dwóch najstarszych zwrotek Bogurodzicy, jako trzecia. zwrotka. Później zmieniona: Nas dla wstał zmartwych Synboży, ostatecznie śpiewana dzisiaj: Narodził się dla nas Syn Boży. Drugą z kolei była łacińska sekwencja Victimae paschali laudes (Ofierze paschalnej chwałę niech oddają chrześcijanie), której każda zwrotka śpiewana była przez kler po łacinie, a następnie powtarzana przez lud po polsku. Trzecią jest pieśń: Presstwe swete weschrznene ("wskrzeszenie", później "zmartwychpowstanie").

Opis procesji rezurekcyjnej, zawarty w rękopisie Stella chori Plocensis z lat 1360-1370 (przechowywany był przed II wojną światową w Bibliotece Kapitulnej w Płocku) podaje ks. Józef Michalak w Zarysie liturgiki (Płock, 1939): "Po prześpiewaniu jutrzni i laudes w uroczystym pochodzie udają się do grobu, śpiewając Cum rex gloriae... Dwaj kapłani odsłaniają krzyż, intonują dalszy ciąg rozpoczętej pieśni od słów Advenisti... Po tej pieśni cały lud śpiewał: Wstał smartwich crol nas Synboży. Pochód ruszał i śpiewano pieśni na przemian: lud zwrotkę po polsku, kler po łacinie zwrotkę prozy Victime paschali (...) Następnie chłopcy śpiewali łaciński hymn Salve festa dies..., zaś lud po każdej zwrotce śpiewał Presstwe swete weschrznene."

(...) Oprócz tych trzech pieśni w graduake płockim zapisana została czwarta pieśń pochodząca z połowy XIV wieku - Chrystus zmartwych wstał je.

Na przełomie XIV i XV wieku pojawiły się następne pieśni wielkanocne: Wszego świata wszystek lud, Wesoły nam dzień nastał (pieśń Wesoły nam dzień dziś nastał śpiewana i dzisiaj, pochodzi z wieku XVI-XVII) oraz pieśń Jezus Chrystus Bóg-człowiek.

Następne wieki przynoszą nowe pieśni wielkanocne. (...) Popularną pieśń pochodzącą z Małopolski Otrzyjcie już łzy płaczący cytuje w swoim śpiewniku z 1878 roku ks. J. Siedlecki. (...)"

[tomas_wawa]

Pieśni wielkanocne w XX w. - analiza własna tomasa_wawa ;)

Śpiewniki wydawane w pierwszych latach XX w. zawierają jeszcze utrwalony w poprzednim stuleciu zestaw pieśni wielkanocnych. W ,,Śpiewniku dla ludu katolickiego" Gillara i Hoffmanna z 1900 r. znajdujemy taki oto zestaw pieśni: ,,Alleluja, Jezus żyje", ,,Chrystus Pan zmartwychwstał", ,,Chrystus zmartwychwstan jest", ,,Dziś Chrystus Król wiecznej chwały", ,,Dziś nam nastał dzień ozdobny", ,,Jezu na krzyżu rozpięty", ,,Od Magdaleny płaczącej", ,,Ofiarujmy chwałę w wierze", ,,Przez Twoje święte Zmartwychpowstanie", ,,Radujmy się, weselmy się", ,,Wesoły nam dziś dzień nastał", ,,Witaj, dniu święty żądany", ,,Wstał Pan Chrystus zmartwych ninie", ,,Wysławiajmy Chrysta Pana", ,,Złóżcie troski żałujący", ,,Zmartwychwstał Chrystus chwalebnie", ,,Zwycięzca śmierci", ,,Te są cuda, które były", ,,Widziałem wodę płynącą", ,,Przy tem Baranka jedzeniu", ,,Przy uczcie Baranka".
Do tego dochodzą dwie parafrazy łacińskiej antyfony ,,Regina coeli" – ,,Raduj się, nieba Królowo" oraz ,,Wesel się, Królowo Rajska", a także pieśń mszalna ,,Weselmy się, chrześcijanie". W sumie 24 śpiewy.

Następne lata przynoszą zubożenie repertuaru wielkanocnego. Zyskujący na popularności i wypierający inne śpiewniki ,,Śpiewniczek zawierający pieśni kościelne" ks. J. Siedleckiego w wydaniu z 1918 r. przekazuje nam tylko 9 pieśni wielkanocnych, parafrazę antyfony ,,Regina coeli" – ,,Wesel się, nieba Królowa", śpiew ,,Vidi aquam" na pokropienie, skróconą wersję mszy ,,Wśród radości i wesela" oraz hymn nieszporny ,,Przy uczcie Baranka". W sumie ,,Śpiewniczek" zawiera ok. 50% repertuaru obecnego w śpiewniku Gillara i Hoffmana z 1900 r. Należy przy tym dodać, że w tym czasie śpiewniki nie odnotowują żadnych nowych pieśni wielkanocnych.

Wydanie jubileuszowe śpiewnika ks. J. Siedleckiego z 1928 r. wypada nieco lepiej. Śpiewy okresu wielkanocnego (pieśni, msza wielkanocna, hymn nieszporny, antyfona ,,Wesel się, Królowo miła, śpiew na pokropienie ,,Vidi aquam") stanowią 17 pozycji. Z repertuaru znikają na stałe, nieobecne już w poprzednich wydaniach śpiewnika (jeszcze pod nazwą ,,Śpiewniczek") pieśni takie jak: ,,Dziś nam nastał dzień ozdobny", ,,Zmartwychwstał Chrystus chwalebnie" i inne. Wydanie jubileuszowe nie zawiera jednak żadnej nowej pieśni wielkanocnej, pochodzącej z okresu druku śpiewnika. Największą ilość pieśni wielkanocnych zawiera "Śpiewnik kościelny katolicki" Tomasza Flaszy z 1930 r. Jego autor zamieścił w nim także pieśni, które już wówczas wyszły z powszechnego użycia.

Nieco odmiennie sytuacja przedstawia się w śpiewnikach śląskich. W ,,Drodze do nieba" ks. L. Skowronka z 1924 r. pojawiają się nowe śpiewy wielkanocne, nieobecne w śpiewnikach z XIX w.: ,,Alleluja! Żyw już jest śmierci Zwyciężyciel", ,,Niech dziś wszyscy ludzie wesoło zaśpiewają", ,,Weselcie się, śmierć zwyciężona" oraz odmienne od ogólnopolskiego tłumaczenie ,,Surrexit Christus hodie" – ,,Pan Jezus Chrystus wstał z martwych" (zamiast ,,Wstał Pan Chrystus z martwych ninie"). Czas pokazał, że śpiewy te nie przeszły jednak do repertuaru ogólnopolskiego, z wyjątkiem pierwszej z pieśni, którą ,,Śpiewnik kościelny" Siedleckiego publikuje w wydaniu z roku... 2006. Wynika to być może z tego, że jako jedyna z wyżej wymienionych, przetrwała w śpiewnikach śląskich do czasów współczesnych.

Po II wojnie światowej kolejne wydanie ,,Śpiewnika kościelnego" ks. J. Siedleckiego z 1953 r. nie przynosi zmian w repertuarze wielkanocnym w porównaniu do wznawianego wielokrotnie wydania jubileuszowego. Zmiany w zestawie śpiewów następują dopiero w wydaniu z 1959 r. Pojawiają się nowe pieśni: ,,Alleluja... O dniu radosny", ,,Już Zbawiciel Jezus żyje" oraz mało ambitna, zwłaszcza w warstwie tekstowej pieśń ,,Alleluja! Biją dzwony". Wydanie z 1959 r. rozpoczyna także proces skracania pieśni. Pieśni ,,Wstał Pan Chrystus", czy ,,Złóżcie troski żałujący" zostają skrócone do czterech zwrotek. Po jednej zwrotce znika z przekładu ,,Victimae paschali laudes" – ,,Ofiarujmy chwałę w wierze" oraz z pieśni ,,Dziś Chrystus Król wiecznej chwały". Stan ten utrzymuje się także w wydaniu z 1965 r.

Wydany w 1982 r. ,,Śpiewnik parafialny" ks. W. Lewkowicza zawiera m.in. przekład ,,Salve festa dies" – ,,Witaj, dniu uroczysty" autorstwa Leopolda Staffa do melodii gregoriańskiej oraz nowe tłumaczenie sekwencji ,,Victimae paschali laudes" – ,,Niech w święto radosne". Teksty starych pieśni są znacznie mniej okrojone w porównaniu do śpiewnika Siedleckiego. Pojawia się także nowa pieśń na pokropienie w okresie wielkanocnym ,,O Chryste, nasz Panie" wraz z psalmem 136 (135).

Wydanie z 1987 roku przynosi wzbogacenie repertuaru o pieśni: ,,Alleluja, Jezus żyje, On, co za nas życie dał", ,,Alleluja, żyje Pan", ,,Nadzieja nasza w Zmartwychwstałym", ,,Śpiewajcie Panu nową pieśń" oraz ,,Zmartwychpowstał Pan prawdziwie" ks. W. Kądzieli. Pomimo upływu lat od ich opublikowania nie słyszałem żadnej z nich w warszawskich kościołach, a zatem wnioskuję, że raczej się nie przyjęły, przynajmniej w moim rejonie.

,,Droga do nieba" z 1992 r. zawiera jeszcze pieśni takie jak: ,,O nasz Jezu najłaskawszy", czy odnotowaną już w ,,Śpiewniku kościelnym katolickim" Tomasza Flaszy z 1930 r. pieśń ,,Wesel się, ludu strapiony". Wydanie ,,Drogi do nieba" z 1992 r. zawiera także większą ilość zwrotek pieśni drastycznie okrojonych w śpiewniku Siedleckiego: ,,Wstał Pan Chrystus" – całość tekstu (Siedlecki: połowa), ,,Wysławiajmy Chrysta Pana" – 6 zwrotek (Siedlecki: 4), ,,Złóżcie troski żałujący" – 8 zwrotek (Siedlecki: 4).

Spośród śpiewników pochodzących z XX w. należy jeszcze omówić ,,Śpiewnik liturgiczny" KUL z 1991 r., posiadający ,,aprobatę Konferencji Episkopatu Polski", stanowiący ,,obowiązujący wzorzec wykonywania pieśni". Śpiewnik ten na okres wielkanocny zawiera 4 śpiewy na pokropienie: ,,O Chryste, nasz Panie", ,,Widziałem wodę płynącą", ,,Z Twego boku, Chryste Panie" oraz ,,Vidi aquam", sekwencję ,,Niech w święto radosne" oraz pieśni: ,,Alleluja, biją dzwony", ,,Alleluja, Jezus żyje", ,,Alleluja... O filii et filiae", ,,Chrystus zmartwychwstał jest", ,,Dziś Chrystus Król wiecznej chwały", ,,Minęły cienie i mroki nocy" (hymn zaczerpnięty z ,,Liturgii Godzin" z melodią autorstwa ks. K. Mrowca), ,,Nie zna śmierci Pan żywota", ,,Otrzyjcie już łzy płaczący", ,,Przez Twoje święte Zmartwychpowstanie", łacińską i polską wersję ,,Regina coeli", ,,Wesoły nam dzień dziś nastał", ,,Wstał Pan Chrystus", ,,Wysławiajmy Chrysta Pana" i ,,Zwycięzca śmierci". Zrezygnowano z zamieszczania okrojonych, ale obecnych w śpiewniku Siedleckiego pieśni takich jak: ,,Złóżcie troski żałujący", czy historycznego tłumaczenia ,,Victimae paschali laudes" – ,,Ofiarujmy chwałę w wierze".