Geneza i Rozwój Chorału

[Krzysiek]

Śpiew liturgiczny w pierwszych wiekach chrześcijaństwa kształtował się na podłożu muzyki synagogalnej, częściowo syryjskiej i bizantyńskiej, a także na gruncie greckiej muzyki późnoantycznej.

Pierwszymi formami śpiewów liturgicznych w Kościele były psalmy i hymny. Z biegiem czasu repertuar śpiewów liturgicznych wzbogacił się w liczne nowe formy śpiewów mszalnych i brewiarzowych. Po przyjęciu przez Kościół rzymski języka łacińskiego do liturgii, śpiew liturgiczny został we wczesnym średniowieczu uporządkowany i ustalony oraz przyjęty przez wszystkie Kościoły rytu rzymskokatolickiego.

Zmodyfikowanie liturgicznych śpiewów kościelnych nastąpiło za pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego (590-604). Od jego imienia śpiew liturgiczny Kościoła rytu rzymskiego przyjął nazwę chorału gregoriańskiego (określenia: carmen gregorianum użył po raz pierwszy papież Leon IV ok. 850 r.). Tradycję wiążącą ukształtowanie chorału z działalnością papieża Grzegorza Wielkiego potwierdzają jednak dopiero źródła z VIII w. (Vita sancti Gregorii, świadectwo arcybiskupa Egberta z Yorku, prolog Antyfonarza z Mont Blandin) oraz z IX w. (świadectwo Jana Diakona z Rzymu z ok. 827 r.).

Wobec braku wcześniejszych źródeł tradycję tę podważano już w XVIII w., a w drugiej połowie XIX w. przyjął się pogląd (F A. Gevaert), że chorał w obecnej formie ukształtował się nie za papieża Grzegorza Wielkiego, ale znacznie później. Jakkolwiek badania benedyktynów z Solesmes: G. Morfina i P. Cagina zdają się potwierdzać pochodzenie chorału od Grzegorza Wielkiego, to jednak niektórzy współcześni badacze chorału (np. Bruno Stablein) nadal utrzymują, że chorał w obecnej formie ukształtował się znacznie później w oparciu o reformę choralną z drugiej połowy VII w., której efektem było przekształcenie pierwotnego nieuporządkowanego śpiewu o charakterze folklorystycznym w wartościowy pod względem estetycznym chorał kościelny (ars musica). Wobec tego mówi się o chorale starorzymskim i noworzymskim. Przypuszcza się, że stare choralne melodie do uporządkowanych tekstów liturgicznych za papieża Grzegorza Wielkiego zachowały się jedynie w dwóch rękopiśmiennych graduałach (Vat. lat. 5319; Rom. Cap. S. Pietro F. 22) i w dwóch antyfonarzach (Rom. Cap. S. Pietro B 79; London Brit. Mus. Add. 29988), które napisano w XII i XIII w. dla użytku bazyliki św. Jana na Lateranie, gdzie trwała jeszcze stara praktyka chorałowa mimo nakazu papieża Mikołaja III, który w 1277 r. polecił usunąć stary chorał.

Repertuar melodii chorałowych został poddany nowej stylistycznej przeróbce za pontyfikatu papieży Marcina I (649-655) i Witaliana (657-672). W reformie chorału prawdopodobnie decydującą rolę odegrali w latach 653-680, działający przy bazylice św. Piotra, 3 opaci ("abbates"): Catolenus, Maurianus i Virbonus. Potwierdza to świadectwo Jana, archidiakona z bazyliki św. Piotra, który ok. 680 r. wymienia ich obok innych zasłużonych dla chorału. W efekcie reformy chorału stare śpiewy chorałowe uległy przekształceniu, lub zostały zastąpione nowymi (np. offertoria). Oddzielono śpiewy sylabiczne od melizmatycznych. Dokonano także uproszczenia i uporządkowania rozwichrzonej starorzymskiej i mediolańskiej melodyki. Wprowadzono do chorału jasną i przejrzystą formę oraz symetryczną konstrukcję.

Po 680 r. nastąpił okres ekspansji chorału noworzymskiego na terenie zachodniej Europy. Chorał w nowej formie dociera do Anglii, a stąd do Niemiec (Bonifacy - Winfryd). Za panowania Pepina Małego (752-768) chorał noworzymski (cantilena romana) zaprowadzono na terenie dzisiejszej Francji w miejsce kultywowanego tu dotąd śpiewu galijskiego (cantus gallicanus). Punktem zwrotnym stało się tu zarządzenie Pepina Małego z 754 roku, mocą którego zaczęto wprowadzać do praktyki liturgicznej chorał rzymski. Przypuszcza się, że tradycja wiążąca ukształtowanie chorału z działalnością Grzegorza Wielkiego pochodzi właśnie z czasów zaprowadzenia w Galii chorału rzymskiego. Pepin Mały chcąc ułatwić wprowadzenie chorału rzymskiego w Galii powołał się na wielki autorytet, jakim cieszył się Grzegorz Wielki.

Początkowo chorał gregoriański rozwijał się głównie w klasztornych ośrodkach benedyktyńskich (Reichenau, Fulda, Akwizgran, Sankt Gallen Metz i in.), a później także w innych ośrodkach monastycznych: kartuzkich (od IX w.), cysterskich i norbertańskich (od XI w.) oraz i franciszkańskich, dominikańskich (od XIII w.). Z czasem chorał gregoriański objął swym zasięgiem także większe ośrodki diecezjalne: katedralne i kolegiackie, a wreszcie ośrodki parafialne.

Z biegiem czasu Rzym utracił nadrzędne znaczenie w dziedzinie chorału gregoriańskiego. Od VIII w. dominację w praktyce i twórczości chorałowej przejęły kraje leżące na północ od Alp, a zwłaszcza regiony zajmujące obszar dzisiejszej Francji. W VIII w. ustała rozwijająca się dotąd twórczość chorałowych śpiewów "Proprium Missae". Wyjątek stanowiły śpiewy Alleluja, które nadal komponowano. Natomiast szczególnie bogato rozwijała się odtąd twórczość mszalnych śpiewów "Ordinarium Missae": Kyrie, Gloria, Sanctus, Agnus Dei oraz Credo. W XII w. zaczęto śpiewy łączyć w zbiory i w cykle mszalne. W chorałowej twórczości brewiarzowej powstawały głównie śpiewy dla nowych świąt (oficja brewiarzowe). Od IX w. począwszy rozwinęła się bujnie twórczość sekwencji, tropów, a później dramatów liturgicznych.

Niewiele wiemy dziś o twórcach śpiewów chorałowych. Przekazany nam chorał to głównie twórczość anonimowa, co było zresztą zgodne z ogólnie przyjętą postawą twórców średniowiecza. Znacznie więcej informacji posiadamy o teoretykach, którzy w swych traktatach ustalili podstawy tonalne chorału gregoriańskiego, a także poprzez wprowadzenie diastematycznej notacji umożliwili doskonalszy i wierniejszy zapis i przekaz melodii chorałowych.

Do najwybitniejszych teoretyków należeli m.in.: Alcuinus Flaccus (753-804), Aurelianus z Reome (IX w.), Rabanus Maurus (IX w.), Hucbald z St. Amand (840-930), Odo z Cluny (+942), Notker Labeo (+ 1022), Guido z Arezzo (955-1050), Hermanus Contractus (1013-1054), Johannes Affligemensis vel Cotto (X/XII w.), Guido z Charlieu (+ 1158), Guido z Eu (XII w.) oraz Johannes de Garlandia.

[knrdsk1]

Kolego Krzyśku, prosimy o możliwie dokładne podawanie źródeł wpisywanych tekstów!

[Krzysiek]

Ok postaram się od następnego razu podawać te cenne dla was źródła informacji. Te, które zamieściłem miałem na płycie od znajomego więc nie znam źródła pochodzenia tych dokumentów.

[klasterek]

niektórzy współcześni badacze chorału (np. Bruno Stablein) nadal utrzymują, że chorał w obecnej formie ukształtował się znacznie później w oparciu o reformę choralną z drugiej połowy VII w., której efektem było przekształcenie pierwotnego nieuporządkowanego śpiewu o charakterze folklorystycznym w wartościowy pod względem estetycznym chorał kościelny (ars musica)

znowu włożę przysłowiowy kij w mrowisko :)
śpiew gregoriański, zwany romano-frankońskim powstał w VIII wieku  :o

[Bartek]

"(...) Przy takich okazjach ołtarz ociekał krwią, aromat pieczonego mięsiwa mieszał się z zapachem kadzidła, a sanktuarium wypełniały dźwięki bębnów, fletów, harf, lir, sistrum i czyneli, towarzyszące uroczystym, modulowanym hymnom, psalmom i modlitwom. Niedawno przeprowadzono badania, które każą nam wierzyć, że śpiewy te przypominały prawdopodobnie pieśni liturgiczne kościołów wschodnich i chorały gregoriańskie."

Georges Roux, Mezopotamia, tłum. Beata Kowalska, Jolanta Kozłowska, wyd. DIALOG 2003.

I przypis:

W pracy M. Duchesne-Guillemin, Déchiffrement de la musique babylonienne, ,,Accademia dei Lincei", Roma, 374, 1977, s 1-25, znajdujemy opatrzone bibliografią dobre streszczenie zapoczątkowanych w latach sześćdziesiątych badań zmierzających do odtworzenia muzyki mezopotamskiej na podstawie tekstów opisujących głównie zmiany strun w harfach i lirach. Na podstawie odnalezionego w Ugarit huryckiego hymnu i jego ,,partytury", badanych już przez D. Wustan (,,Music and Letters", 52, 1971, s. 362-382) oraz przez A. Kilmer (RA, 68, 1974, s. 69-82), M. Duschese-Guillemin próbował odtworzyć spójny i powielany system oparty na 7 skalach składających się z 5 tonów i 2 półtonów; następstwo dźwięków w każdej skali stanowiło podstawę melodii (skala siedmiostopniowa diatoniczna, zwana heptatoniką).